Truri ynë merr një sasi të madhe informacioni çdo ditë, por vetëm një pjesë e vogël e tij kalon në kujtesën afatgjatë. Edhe pse procesi i ruajtjes së kujtimeve mund të na duket i rastësishëm, hulumtimet nga Universiteti Rockefeller tregojnë se prapa skenave ekzistojnë “kohëmatës molekularë” të saktë që përcaktojnë se çfarë do të ruajë truri dhe çfarë do të hedhë poshtë.
Si vendos truri se çfarë ia vlen të mbahet mend
Talamusi, i vendosur në pjesën qendrore të trurit, vepron si një qendër kontrolli për kujtesën. Ai mbledh informacione nga zona të ndryshme të trurit, i filtron ato dhe i përcjell më të rëndësishmet në korteksin e hemisferave të mëdha, ku stabilizohen kujtimet afatgjata.
Studimet mbi minjtë kanë treguar se përvojat e përsëritura, të tilla si vendet që kafsha viziton rregullisht ose tingujt që dëgjon shpesh, shndërrohen në kujtime të qëndrueshme shumë më lehtë, ndërsa përvojat e rralla, të parëndësishme ose të vështira për t’u shoqëruar zbehen më shpejt.
Tre molekula kryesore të kujtesës
Shkencëtarët identifikuan tre molekula veçanërisht të rëndësishme – Camta1 dhe Tcf4 veprojnë në talamus, ndërsa Ash1l është aktive në korteksin frontal. Edhe pse asnjëra prej tyre nuk është e nevojshme për krijimin e kujtesës fillestare, të treja janë thelbësore për mirëmbajtjen e saj afatgjatë. Ato mund të konsiderohen si roje në portat e kujtesës – nëse nuk janë të pranishme, kujtimet bëhen të paqëndrueshme dhe shpërbëhen me kalimin e kohës.
Parimet universale të kujtesës
Ash1l i përket një familjeje proteinash që jo vetëm rregullojnë kujtesën njohëse, por marrin pjesë edhe në procese të tjera biologjike, të tilla si kujtesa imunitare ose mekanizmat me anë të të cilave qelizat “kujtojnë” funksionin e tyre gjatë zhvillimit.
Kjo tregon se ruajtja e informacionit është një parim i rrënjosur thellë në jetë. Kujtesa nuk kufizohet vetëm në sistemin nervor. Ajo përfaqëson një mekanizëm universal me anë të të cilit sisteme të ndryshme biologjike ruajnë informacionin e nevojshëm për mbijetesë.
Rëndësia për mjekësinë dhe të ardhmen
Një kuptim më i mirë i kohëmatësve molekularë mund të ndihmojë në zhvillimin e qasjeve të reja për trajtimin e sëmundjes së Alzheimerit dhe çrregullimeve të tjera të kujtesës. Nëse përcaktohet se cilat molekula dhe rajone të trurit i mbajnë kujtimet në një gjendje “të gjallë”, do të jetë e mundur të synohet mbështetja ose zëvendësimi i rrugëve të dëmtuara të kujtesës.
Një qasje e tillë mund të çojë në trajtime që jo vetëm ngadalësojnë humbjen e kujtesës, por edhe kontribuojnë më aktivisht në restaurimin e saj.
Çfarë vjen më pas?
Faza tjetër e hulumtimit synon të kuptojë se si aktivizohen kohëmatësit molekularë, sa kohë qëndrojnë të ndezur dhe si bashkëpunojnë pjesë të ndryshme të trurit gjatë këtij procesi.
Vëmendje e veçantë i kushtohet ende talamusit, i cili vepron si përçues në rrjetin kompleks të lidhjeve të trurit përgjegjës për qëndrueshmërinë e kujtimeve. Prandaj, jeta e një kujtese nuk fillon dhe mbaron në hipokampus. Talamusi dhe lidhjet e tij me korteksin qeverisin këtë proces dhe përcaktojnë se sa do të zgjasë kujtesa.
Për të kuptuar se si formohen kujtimet, shkencëtarët përdorën realitetin virtual te minjtë, gjë që u lejoi atyre të monitoronin trurin në kohë reale ndërsa kafshët mësonin informacione të reja. U zbulua se çdo molekulë e përfshirë në procesin e kujtesës vepron si pjesë e një orkestre të madhe, shkruan RTS .
Disa nga këto molekula aktivizohen menjëherë dhe marrin pjesë në krijimin e kujtesës fillestare, por zhduken shpejt. Të tjerat aktivizohen më vonë dhe gradualisht e “forcojnë” përvojën, duke i bërë ato kohëmatës jetëgjatë. Sa më gjatë të jenë të pranishme, aq më shumë ka gjasa që kujtesa të shndërrohet në kujtesë afatgjatë.
Ky dallim është i rëndësishëm sepse truri nuk i ruan të gjitha gjërat që përjetojmë. Kjo do të ishte joefikase nga ana e energjisë, kështu që ai ruan vetëm ato që i njeh si të rëndësishme ose që përdoren shpesh.
