Nga Edit Holl
Qรซ nga mesi i shekullit XVIII-tรซ, bota perรซndimore ka pasur mundรซsi tรซ diskutojรซ publikisht mbi รงรซshtjet etike, pa iu referuar Krishterimit. Mendimi modern mbi moralin, qรซ niset nga supozimi se perรซnditรซ nuk ekzistojnรซ, ose tรซ paktรซn nuk ndรซrhyjnรซ, รซshtรซ nรซ fillimet e veta.
Por grekรซt e lashtรซ dhe romakรซt, ndรซrtuan shkolla tรซ fuqishme filozofike tรซ mendimit etik pรซr mรซ shumรซ se njรซ mijรซvjeรงar, nga agnostikรซt e parรซ tรซ shpallur, si Protagora (shek. V P.E.S), tek mendimtarรซt e fundit paganรซ. Akademia e Platonit nรซ Athinรซ, nuk u mbyll pรซrfundimisht deri nรซ vitin 529 E.S, nga perandori bizantin Justinian.
Kjo traditรซ e gjatรซ e filozofisรซ morale, รซshtรซ njรซ trashรซgimi e รงmuar e qytetรซrimit tรซ lashtรซ tรซ Mesdheut. Ajo ka nxitur disa mendimtarรซ shekullarรซ bashkรซkohorรซ, tรซ ballafaquar me boshllรซkun moral tรซ krijuar pas rรซnies sรซ Krishterimit qรซ nga fundi i viteve 1960, tรซ ringjallin shkollat e lashta tรซ mendimit.
Mรซ pak e njohur รซshtรซ receta e lumturisรซ (eudaimonia), e mbรซshtetur nga Aristoteli. Nรซ Liceun e tij nรซ Athinรซ, ai zhvilloi njรซ model pรซr maksimizimin e lumturisรซ, qรซ mund tรซ zbatohej nga individรซ dhe shoqรซri tรซ tรซra, dhe รซshtรซ ende i rรซndรซsishรซm sot.
Ajo u bรซ e njohur si โfilozofia peripatetikeโ, pasi Aristoteli zhvilloi debate filozofike, teksa shรซtiste nรซ shoqรซrinรซ e me bashkรซbiseduesit tรซ tij. Parimi themelor i filozofisรซ peripatetike, รซshtรซ ky:qรซllimi i jetรซs, รซshtรซ tรซ maksimizojรซ lumturinรซ duke jetuar me virtyte, duke pรซrmbushur potencialin tuaj si njeri, dhe duke u angazhuar me tรซ tjerรซt โ familjen, miqtรซ dhe bashkรซqytetarรซt โ nรซ aktivitete me pรซrfitime reciproke.
Njerรซzit janรซ kafshรซ, dhe prandaj kรซnaqรซsia nรซ pรซrmbushjen e pรซrgjegjshme tรซ nevojave fizike (ngrรซnia, seksi), รซshtรซ njรซ udhรซzues pรซr tรซ jetuar mirรซ. Por, meqenรซse njerรซzit janรซ kafshรซ tรซ avancuara, natyrisht qรซ priren tรซ jetojnรซ sรซ bashku nรซ komunitete tรซ vendosura (poliset), ne jemi โkafshรซ politikeโ (zoa politika).
Njerรซzit duhet tรซ marrin pรซrgjegjรซsinรซ pรซr lumturinรซ e tyre pasi โZotiโ รซshtรซ njรซ entitet i largรซt, qรซ mund tรซ kontrollojรซ lรซvizjen e gjithรซsisรซ, por sโka asnjรซ interes pรซr mirรซqenien e njerรซzve, dhe as ndonjรซ funksion providencial nรซ shpรซrblimin e virtytit apo ndรซshkimin e imoralitetit.
Megjithatรซ, imagjinimi i njรซ jete mรซ tรซ mirรซ dhe mรซ tรซ lumtur, รซshtรซ i mundur pasi njerรซzit kanรซ aftรซsi tรซ lindura qรซ u lejojnรซ atyre tรซ promovojnรซ lulรซzimin individual dhe kolektiv. Kรซto pรซrfshijnรซ prirjet pรซr tรซ bรซrรซ pyetje rreth botรซs, pรซr tรซ menduar mbi veprimin dhe pรซr tรซ aktivizuar kujtimet e vetรซdijshme.
Po รงfarรซ donte tรซ thoshte Aristoteli me โlumturiโ ose eudaimonia ? Ai nuk besonte se ajo mund tรซ arrihej nga akumulimi i gjรซrave tรซ mira nรซ jetรซ โ duke pรซrfshirรซ tรซ mirat materiale, statusin apo tรซ qรซnit njรซ person publik โ por ishte njรซ gjendje e brendshme dhe private e mendjes. Megjithatรซ, as ai nuk besonte se ajo ishte njรซ gjendje e vazhdueshme.
Pรซr Aristotelin, eudaimonia kรซrkonte pรซrmbushjen e potencialeve njerรซzore, qรซ nuk mund tรซ arriheshin duke kรซnaqur nevojat fizike. Dhe as nuk besonte se lumturia pรซrcaktohet nga proporcioni total i kohรซs sonรซ tรซ kaluar duke pรซrjetuar kรซnaqรซsi, siรง bรซri edhe studenti i Sokratit Aristipi nga Kirena.
Aristoteli kรซmbรซngulte, se lumturia รซshtรซ e pรซrbรซrรซ nga diรงka mรซ e madhe dhe e ndryshme, nga njรซ grumbullim i pรซrvojave tรซ kรซndshme. Qรซ tรซ jemi tรซ lumtur, ne duhet tรซ mbรซshtesim aktivitete konstruktive, tรซ cilat ne besojmรซ se janรซ tรซ orientuara nga qรซllimi. Dhe kjo kรซrkon njรซ analizรซ tรซ ndรซrgjegjshme tรซ qรซllimeve dhe sjelljes sonรซ, dhe praktikimin e โetikรซs sรซ virtytitโ, dhe tรซ โjetuarit mirรซโ.
Historikisht, shumรซ filozofรซ, si Egoistรซt, kanรซ pyetur nรซse virtyti รซshtรซ nรซ thelb i dรซshirueshรซm. Por, qรซ nga mesi i shekullit XX-tรซ, tรซ tjerรซt rehabilituan etikรซn e virtytit dhe u pรซrqendruan intensivisht mbi idetรซ e Aristotelit.
Filozofi i njohur grek, thotรซ se nรซse lumturia nuk รซshtรซ e dรซrguar nga Zoti, atรซherรซ ajo โvjen si rezultat i njรซ mirรซsie, sรซ bashku me njรซ proces mรซsimi dhe pรซrpjekjeโ. รdo qenie njerรซzore, mund tรซ praktikojรซ njรซ mรซnyrรซ jetese qรซ do ta bรซjรซ atรซ mรซ tรซ lumtur.
Sipas tij, lumturia รซshtรซ shumรซ mรซ e vรซshtirรซ tรซ mbรซrrihet se sa kรซnaqรซsia. Por nuk รซshtรซ e pamundur. Ju nuk keni nevojรซ pรซr pasuri materiale, forcรซ fizike apo njรซ pamje shumรซ simpatike, pรซr tรซ filluar ushtrimin e mendjes tuaj sipas parimeve tรซ Aristotelit, pasi mรซnyra e jetesรซs qรซ ai mbron ka tรซ bรซjรซ me njรซ pรซrsosmรซri morale dhe psikologjike, mรซ shumรซ sesa njรซ gjรซ qรซ shtrihet tek pasuria materiale apo pรซrsosmรซria trupore.
Ai e pranon se ka edhe pengesa mรซ tรซ vรซshtira:pasja e fรซmijรซve apo miqve qรซ tรซ zhgรซnjejnรซ plotรซsisht. Njรซ tjetรซr รซshtรซ problemi mรซ i vรซshtirรซ me tรซ cilin pรซrballet รงdonjeri prej nesh: humbja e fรซmijรซve, dhe miqve nรซpรซrmjet vdekjes.
Megjithatรซ, รซshtรซ sรซrish e mundur qรซ tรซ jetohet mirรซ edhe pas fatkeqรซsive tรซ tilla. Nรซ kรซtรซ kuptim, Aristoteli รซshtรซ njรซ optimist moral. Ai ka meritรซn, se pa shumรซ kohรซ pรซrpara Sigmund Frojdit, se instinktet tona biologjike janรซ mรซ tรซ natyrshme se sa tรซ sjellurit nรซ mรซnyrรซ tรซ moralshme.
Kjo e bรซn etikรซn e tij, tรซ pajtueshme me psikoanalizรซn moderne. Njรซ ide inovative aristoteliane, รซshtรซ se emocionet qรซ supozohet tรซ dรซnueshme, madje edhe zemรซrimi dhe hakmarrja, janรซ tรซ domosdoshme pรซr njรซ psikikรซ tรซ shรซndoshรซ.
Nรซ kรซtรซ drejtim, filozofia e Aristotelit kontrastron me pikรซpamjen stoike sipas sรซ cilรซs zemรซrimi รซshtรซ irracional dhe njรซ formรซ e รงmendurisรซ sรซ pรซrkohshme, qรซ duhet tรซ eliminohet. Vetรซm se sipas tij emocionet e tilla duhet tรซ jenรซ tรซ pranishme nรซ sasinรซ e duhur, โmesatareโ ose โtรซ kuptueshmeโ.
Zemรซrimi รซshtรซ gjithashtu thelbรซsor pรซr njรซ personalitet qรซ ecรซn nรซ jetรซ. Njรซ individ apatik qรซ nuk zemรซrohet kurrรซ, qรซ nuk ngre zรซrin pรซr veten ose vartรซsit e tij kur duhet, dhe nuk mund tรซ arrijรซ lumturinรซ. Megjithatรซ, zemรซrimi i tepรซrt apo i njerรซzve, รซshtรซ diรงka e gabuar dhe shihet prej tij si njรซ ves.
Ndรซrkohรซ Aristoteli รซshtรซ njรซ utopik. Ai imagjinon mundรซsinรซ qรซ tรซ gjithรซ njerรซzit do tรซ jenรซ njรซ ditรซ tรซ aftรซ tรซ kuptojnรซ potencialin e tyre, dhe ta shfrytรซzojnรซ plotรซsisht atรซ. Ai parashikoi njรซ botรซ futuristike, nรซ tรซ cilรซn pรซrparimet teknologjike, do ta bรซnin tรซ panevojshme punรซn e njeriut.
Edhe teoria politike e Aristotelit ishte fleksibรซl.
Ju mund tรซ jeni njรซ kapitalist apo socialist, njรซ biznesmen apo njรซ punonjรซs humanitar, tรซ votoni pรซr thuajse รงdo parti politike, dhe tรซ jeni sรซrish jeni njรซ aristotelian i qรซndrueshรซm. Aristoteli e dinte se njerรซzit konfliktohen mes tyre, kur tรซ mirat materiale janรซ tรซ pakta:โVarfรซria รซshtรซ prindi i revolucionit dhe krimitโ.
Falรซ kรซmbรซnguljes sรซ tij pรซr tรซ bazuar teorinรซ politike mbi nevojat themelore tรซ njerรซzimit, Aristoteli krijoi idetรซ mรซ tรซ avancuara ekonomike qรซ u shfaqรซn ndonjรซherรซ nรซ kohรซn e tij, dhe kjo ishte arsyeja se pse e admironte Karl Marksi.
Njรซ mohues i ndryshimit tรซ klimรซs, nuk mund tรซ gjente asnjรซ inkurajim tek Aristoteli. Ai do tรซ ngrinte qรซ atรซ kohe alarmin pรซr dรซmet qรซ njeriu po i shkaktonte mjedisit. Pรซr shkak tรซ aftรซsisรซ sรซ unike mendore, Aristoteli, thotรซ qรซ njรซ njeri i keq mund tรซ bรซjรซ 10.000 herรซ mรซ shumรซ dรซm, sesa njรซ kafshรซ.
Burimi: โAeon.coโ
Nรซ shqip nga bota.al