Ishte mjaft konfuze kur festimet e të korrave vazhdonin të vinin në mes të pranverës. Ishte shekulli I para Krishtit dhe, sipas ritualit, duhet të kishte perime të pjekura gati për t’u ngrënë. Por për çdo punëtor ferme që shikonte përreth në fushë, ishte e qartë se do të duheshin edhe shumë muaj para korrjes.
Problemi ishte kalendari i hershëm romak, i cili ishte bërë aq i padisiplinuar saqë festivalet vjetore vendimtare kishin gjithnjë e më pak ngjashmëri me atë që po ndodhte në botën reale.
Ky sistem i pakuptimtë ishte diçka që Jul Çezari donte ta rregullonte. Nuk ishte diçka e vogël. Detyra ishte që të vihej Perandoria Romake në një kalendar të përafruar si me rrotullimin e Tokës në boshtin e saj (një ditë), ashtu edhe me orbitën e saj rreth Diellit (një vit).
Përgjigjja e Çezarit na dha vitin më të gjatë në histori, shtoi muaj në kalendar, e ankoroi kalendarin me stinët dhe na solli vitin e brishtë. Ishte një projekt madhështor dhe pothuajse u rrëzua nga binarët nga një çuditshmëri e veçantë e matematikës romake.
Mirë se vini në vitin 46 para Krishtit, i njohur më mirë si Viti i Konfuzionit. Mund të ketë qenë një vit i ndërlikuar, por jo aq i ndërlikuar sa ai që ndodhi më parë, thotë Helen Parish, profesoreshë vizitore e historisë në Universitetin e Reading, Mbretëri e Bashkuar.
Kalendari i hershëm romak u përcaktua nga ciklet e Hënës dhe nga ciklet e vitit bujqësor. Kishte vetëm 10 muaj në të, duke filluar nga marsi në pranverë, dhe muaji i dhjetë dhe i fundit i vitit është ai që ne tani e njohim si dhjetor. Gjashtë nga ata muaj kishin 30 ditë, dhe katër kishin 31 ditë, duke dhënë gjithsej 304 ditë. Po pjesa tjetër?
“Dy muajt e vitit kur nuk punohet në terren, thjesht nuk llogariten”, thotë Parish. Dielli lind dhe bie, por, sipas kalendarit të hershëm romak, zyrtarisht nuk ka kaluar asnjë ditë. “Këtu fillojnë të vijnë komplikimet”.
Në vitin 731 para Krishtit, mbreti i dytë i Romës, Numa Pompilius , vendosi të përmirësojë kalendarin duke futur muaj shtesë për të mbuluar atë periudhë dimri. “Sepse çfarë kuptimi ka një kalendar që mbulon vetëm një pjesë të vitit?” thotë Parish. Përgjigja e Pompilius ishte shtimi i 51 ditëve në kalendar, duke krijuar atë që ne tani e quajmë janar dhe shkurt. Kjo zgjatje e çoi vitin kalendarik në 355 ditë.
Numri merr referencën e tij nga viti hënor (12 muaj hënor), i cili është 354 ditë i gjatë . Megjithatë, “për shkak të besëtytnive romake për numrat çift, shtohet një ditë shtesë për ta bërë 355”, thotë Parish.
Muajt ishin renditur në atë mënyrë që të gjithë kishin numër tek ditësh, përveç shkurtit, me 28. Prandaj konsiderohet e pafat dhe koha e pastrimit shoqëror, kulturor dhe politik, thotë Parish.
Është një përparim i mirë, thotë Parish, por ka ende rreth 11 ditë nga viti diellor prej 365 ditësh. “Edhe me këtë kalendar nga Pompilius, është shumë e lehtë që kalendari të dalë nga sinkronizimi me stinët.”
Rreth vitit 200 para Krishtit gjërat ishin bërë mjaft keq saqë një eklips pothuajse i plotë i Diellit u vu re në Romë në atë që ne tani do ta konsideronim të ishte 14 marsi, por është regjistruar se kishte ndodhur më 11 korrik.
Për shkak se kalendari deri në këtë pikë kishte shkuar “aq katastrofikisht i gabuar”, thotë Parish, perandori dhe priftërinjtë në Romë iu drejtuan futjes së një muaji shtesë “ndërkalues”, Mercedonius , në baza ad-hoc, në përpjekje për të ripërshtatur kalendarin me stinët.
Kjo nuk funksionoi shumë mirë. Kishte një tendencë për të shtuar Mercedonius kur zyrtarët publikë të favorizuar ishin në pushtet, për shembull, në vend që të përafronin rreptësishtë kalendarin me stinët.
Shkrimtari dhe historiani klasik Suetonius u ankua se “neglizhenca e papëve e kishte çrregulluar prej kohësh kaq shumën kalendarin, për shkak të privilegjit të tyre për të shtuar muaj apo ditë me kënaqësi, sa festat e të korrave nuk vinin në verë dhe as ato të vjelave në vjeshta”.
Kjo na kthen te Jul Çezari. Viti 46 para Krishtit kishte planifikuar tashmë një Mercedonius, por këshilltari i Çezarit Sosigenes, një astronom nga Aleksandria, në bregdetin e Mesdheut të Egjiptit, tha se Mercedonius nuk do të mjaftonte këtë herë.
Me këshillën e Sosigenes, Çezari shtoi dy muaj të tjerë të paparë kurrë në vitin 46 para Krishtit, një me 33 ditë dhe një me 34, për ta sjellë kalendarin në përputhje me Diellin. Shtesat e bënë vitin më të gjatë në histori me 445 ditë të gjatë, me 15 muaj.
Pas vitit 46 para Krishtit, dy muajt e rinj, Mercedonius dhe praktika e muajve ndërkalues në tërësi u braktisën pasi, duke qenë mirë, nuk do të kishte më nevojë për to.
“Pra, ne jemi kthyer në një kalendar që duket pak më shumë si ai që njohim. Për fat të keq, të bësh kalendarin në përputhje me Diellin është një gjë, por mbajtja e tij në këtë mënyrë është një tjetër. Çështja lind nga fakti i papërshtatshëm se nuk ka një numër të mirë të rrumbullakët ditësh (rrotullimet e Tokës) në një vit (Orbitat e Tokës të Diellit), thotë Parish.
“Këtu fillon i gjithë problemi,” thotë Daniel Brown, një astronom në Universitetin Nottingham Trent. Numri i rrotullimeve të Tokës në një udhëtim rreth Diellit është afërsisht 365.2421897 … dhe vazhdon.
Kjo do të thotë që Toka përshtatet në pothuajse një çerek kthesë shtesë sa herë që bën një orbitë të plotë të Diellit. Pra, shtimi i një dite shtesë çdo katër vjet, në shkurt, do të ndihmonte në rregullimin e mospërputhjes, llogariti Sosigenes.
Dhe do të kishte funksionuar mjaft mirë, të paktën për një kohë, nëse nuk do të ishte problemi i mënyrës sesi romakët i numëronin vitet idiosinkratike.
“Ata shikojnë vitet dhe numërojnë, një, dy, tre, katër. Dhe pastaj ata fillojnë të numërojnë përsëri në katër – kështu që ata numërojnë katër, pesë, gjashtë, shtatë. Pastaj fillojnë me shtatë – pra shtatë, tetë, nëntë, 10. Pra, ata po numërojnë rastësisht një nga ato vite çdo herë. Nuk kalon shumë kohë për të kuptuar se rrëshqitja ka filluar të ndodhë.”
Kjo u korrigjua në mbretërimin e Augustit dhe vitet e brishta ndodhën çdo katër vjet në vend të çdo tre, dhe atëherë kalendari Julian ishte në rrugën e tij të mirë.
Mund të kishte qenë i vetmi kalendar i nevojshëm për këtë punë, nëse Toka në fakt do të bënte një çerek kthesë shtesë çdo vit. Por është paksa e shkurtër, rreth 11 minuta.
Zgjidhja erdhi shumë më vonë, në 1582 kur Papa Gregori bëri ndryshime të mëtejshme.
“Kjo është ajo që korrigjoi më pas reforma e kalendarit Gregorian, duke e përshtatur atë kalendar pak më shumë, duke u siguruar që jo vetëm çdo katër vjet, por më pas çdo 100 vjet ata të sigurohen që ta kalojnë atë rregull.
“Kjo tingëllon vërtet e rregullt,” thotë Parish, por këtu politika fillon të formësojë rrjedhën e kohës. “Është një kalendar që zbatohet me dekret papnor dhe që në fakt nuk ka autoritet jashtë Kishës dhe jashtë kujdesit të peshkopit të Romës.”
Kishte njerëz që u ankuan se Papa u vodhi 10 ose 11 ditë nga koha e tyre duke rregulluar kalendarin, thotë Parish. Megjithatë, me kalimin e shekujve gjithnjë e më shumë vende miratojnë kalendarin Gregorian. “Por, ata nuk e bënë të gjithë në të njëjtën kohë,” thotë Parish. “Pra, kemi rregulluar kalendarin, por tani kemi kalendarë në vende të ndryshme që funksionojnë në modele shumë të ndryshme.”
Për shkak të kësaj mospërputhjeje, “mund të kesh situatën më të çuditshme ku një përgjigje e shkruar në Angli ndaj një letre që ka ardhur nga Spanja mund të duket sikur është dërguar para se të mbërrinte letra e parë nga Spanja”, thotë Parish. “Sepse Anglia po ecën përpara Spanjës në kalendar”.
Pasi kalendari Gregorian u miratua gjerësisht dhe u sinkronizua ndërkombëtarisht, ai kishte disa mijëvjeçarë saktësi të ndërtuar. Por ende nuk është i përsosur.
Në fakt, rreth mesit të shekullit të 56-të, “dikush do të kruajë kokën dhe do të thotë: “Prisni një minutë, duhet të jetë e hënë, por në fakt duket si e martë”, thotë Parish. “Unë mendoj se kjo është ndoshta një diferencë gabimi që ne do të përfundojmë duke e pranuar.”
Deri atë të hënë (ose të martë), kalendari Gregorian të paktën na ka blerë pak kohë./ BBC
/rtsh.al/
